İyi dostlar, iyi kitaplar ve huzurlu bir vicdan… İşte ideal hayat!

İnsan ne zaman yoldan çıkar?

Ağustos 28, 2023 - 11:04

İyi dostlar, iyi kitaplar ve huzurlu bir vicdan… İşte ideal hayat!

Yıllar önce Ankara’da üniversitede okurken, ev arkadaşımla beraber bankamatiğin yakınında düşürülmüş bir cüzdan bulduk. İçi, insanı yoldan çıkaracak kadar para doluydu. Belki, öğrenci olmanın bakış açısıyla bize öyle görünmüş olabilir; o da mümkün.

Hikayeyi sizinle paylaşıyor olmamdan da tahmin edeceğiniz üzere, cüzdanı sahibine ulaştırmak için her tür çabayı gösterdik ve onu ünlü avukat sahibiyle buluşturduk.

İnsan ne zaman yoldan çıkar? Farklı mevkilerde veya farklı yaşlarda zaman zaman geçtiğimiz ahlâkî küçük testlerde “yoldan çıkıp çıkmamaya” neye göre karar veririz?

*

Etrafımızdaki dünyaya baktığımızda dürüst olmayan davranışların çoğunun nakit paradan bir adım uzakta durduğunu görürüz, diye anlatıyor davranış iktisatçısı Dan Ariely.

Nakit para! Bakın, bu kısım önemli.

Zira, iki tür "dürüst olmayan" davranış şekli var. İlki, ev, banka soymak gibi hukuki açıdan da suç niteliği taşıyan eylemler. İkincisi ise gri bölge. Yani bazı uygulamaların esnetilerek rasyonel hâle getirilmesi.

Örneğin, iş yerinden (ç)aldığımız kaleme kolayca bir hikaye uydurabilmemiz veya şirketlerde en büyük yolsuzlukların muhasebe uygulamaları aracılığıyla yapılması tesadüf mü?
Ya da, benim hikayemde, bulduğum cüzdanın içinde para olmasaydı ve onu alıp kullansaydım kendimi yine de suçlu hisseder miydim?

Farkında olmasak da, elimizde tuttuğumuz bir banknot, mesleğimizi gerçekleştirirken ettiğimiz bir yemin, verdiğimiz bir söz ahlaki testlerde bir hatırlatıcı ve hatta frenleyici rol üstleniyor.

*

Bizdeki “profesyonel” sözcüğü Fransızcadaki “meslek sahibi, uzman” anlamına gelen sözcükten alıntı ve onun kökeni de Latince “professio”ya dayanıyor. “Açıkça beyan edilmiş” demek.

Profesyonellik geçmişte dinle başlamış, sonra hukuk ve tıpa uzanmış.

Küçük bir grubun vakıf olduğu bilgileri öğrenen kişiler hem bilgiyi uygulamak konusunda tekele sahip olmuşlar ama aynı zamanda da bu yetkilerini dürüstçe kullanma yükümlülüğünü taşımışlar.

Bir hukukçu olarak "profesyonel" kelimesinin bugün anlam ve içerik olarak erozyona uğramış olduğunu düşünsem de, en azından bu mesleklerde verilen sözlü veya yazılı yeminler dürüstlük için hep bir anımsatıcı işleve sahip olmuş.

*

“Fırsatını bulunca hile yapıyoruz.” diyor Dan Ariely.

İlginç olan şu ki, bizi durduran şey de yakalanma korkusu olmuyor(muş). Bu konuda rol oynayan husus ne biliyor musunuz?

Hileyi kendi açımızdan rasyonel hâle getirme becerimiz.

… ve Ariely deneylerinden elde ettiği sonuçlara dayanarak şöyle bir çıkarım yapıyor:

Dış kontroller dürüstlüğü güçlendirir mi? Kimi durumlarda işe yarar kimi durumlarda yaramaz. Herhangi bir ahlaki düşünce kıstasından uzaklaştırıldığımızda doğru yoldan sapma eğilimine gireriz. Bir sözün altını imzalamak, yemin etmek ya da dürüstlük hakkında düşünmeye başlamak bile hileye son vermemizi sağlar.

*

Sizin bakış açınızı duymayı arzu ediyorum. Benim bakış açım Mark Twain’in ifade ettiğine yakın bir yerlerde duruyor:

İyi dostlar, iyi kitaplar ve huzurlu bir vicdan…
İşte ideal hayat!