DOMİNO ETKİSİ

Dizilmiş domino taşlarıyla yapılan deneyleri bilirsiniz. Birinci domino taşına dokunulmasıyla yanına veya arkasına belli aralıklarla dizilmiş çok sayıda taş peş peşe yıkılır.

Hatta domino taşlarıyla yapılan deneyin bir de “zincirleme nükleer reaksiyondaki üstel artışı göstermek için hazırlanan” bir örneği var.

Her domino taşı kendisinden sonra gelen ve 1,5 kat daha büyük olan domino taşını devirebiliyor. En küçük domino 5 mm yükseklikte ve 1 mm kalınlıkta. Toplamda 13 domino taşı var. En büyük taş yaklaşık 45 kg ve 1 metre boyunda.

Yani yarım santimetrelik bir domino taşı ile başlayan zincir, her seferinde 1,5 katına çıkarılmış blokları devirerek, 13 kademenin sonunda 1m boyunda ve 45 kg ağırlığındaki bloğu devirebiliyor. 29 kademe devam ettirilirse 400 metre yüksekliğinde, dünyanın en büyük gökdelenlerinden biri kadar, kütleyi devirmek gibi inanılmaz bir sonuca ulaşılacağı hesaplanıyor.

****

Domino etkisinin hayatın hemen her alanında geçerli olduğu görülüyor.

Bizim kültürümüzde bu etkiyi anlatan çok veciz bir söz vardır: “Bir mıh bir nalı kurtarır. Bir nal bir atı, bir at bir komutanı, bir komutan bir orduyu, bir ordu bir ülkeyi kurtarır.”

Tersinden bakınca bir mıhın olmayışı, olumsuz zincirleme olaylarla, bazen bir ülkeyi batırır.

Sosyal, ekonomik, siyasi, sağlık vd alanlarda gördüğümüz domino etkisi eğer olumlu anlamda ise varsın etkisini yapsın.

Fakat bir olumsuz olay, domino etkisi gösteren zincirleme olaylara ve daha büyük olumsuzluklara yol açıyorsa yapılması gereken bu zincirin kopmasını sağlamaktır.

Yıkılma sırası gelen domino taşını sıradan çekip almak veya o taşı yerinde sağlamlaştırmak gerekir.

Zamanında alınması gereken önlem alınmadığı zaman yıkılanlara şaşkınlıkla bakmak bir çare olmayacaktır.

*************************************

KAZALAR VE DOMİNO ETKİSİ

Domino teorisi kazaların nedenini bulmada yararlanılan bir yöntemdir. Teori, kazalara neden olan olaylar dizisinin, yan yana duran domino taşları gibi birbirlerini düşürerek kayıplara neden olabileceği gerçeğine dayanır.

Kazaya doğrudan yol açan sebeplerin tespiti dışında, risklerin meydana gelmesinde rol oynayan idari kusurların belirlenmesi için kullanılabilir.

Bir işyerinde contası bozulmuş bir musluktan sızan yağın yerde birikmesi, işçinin loş ışıkta yağlı zemini fark etmeyip kayması, koruyucu ekipman takmayan işçinin başını çarpıp bayılması, başını çarptığı elektrik panosundan çıkan kıvılcımla yangın çıkması gibi olaylar zinciri domino etkisinin vahim sonuçlarına örnek olabilir.

Böyle olayların tekrar yaşanmaması için sistemin her kademesinin bu yöntemle değerlendirilmesi gerekli olmaktadır.

****

PSİKOLOJİDE DOMİNO ETKİSİ

Stanford profesörü Fogg'un sözlerine göre, "Davranışlarımız birbirine bağlıdır, bu nedenle bir davranışı değiştirdiğinizde diğer davranışlarınız da değişir".

Domino etkisi sadece yeni davranışlar dizisi yaratmakla kalmaz, kişisel inançlarda da değişiklikler meydana getirir.

Her minik domino düştükçe, kendiniz hakkında yeni şeyler düşünmeye ve kimlik tabanlı alışkanlıklar kurmaya başlarsınız.

Hz. Ömer aynı tespiti 14 asır önce yapmış: “İnandığınız gibi yaşamazsanız, yaşadığınız gibi inanmaya başlarsınız.”

Belli makam veya güce ulaşan insanları davranışlarında ve daha sonra inançlarında inanılmaz değişiklikler olmadan, daha ilk minik domino taşları düşerken yani ilk küçük değişimlerde uyarmak gerekiyor.

****

BEDEN VE RUH SAĞLIĞINDA DOMİNO ETKİSİ

Dr. Osman Müftüoğlu, Domino etkisinin beden ve ruh sağlığı alanında da etkili olduğunu anlatıyor:

Dr. Deepak Chopra “bedeninizde ‘biyo-işaretler’den birini değiştirdiğinizde diğerlerini de etkilersiniz” diyor. Bu yapılanma sadece bedensel değil, ruhsal organizasyonlarımız için de geçerlidir. Bedende ve ruhta taşlardan biri yerinden oynadı mı, her şey birbiri ardına değişiverir. Yani “domino etkisi” anında devreye giriverir.

Depresyondaysanız ve fazlaca uzamışsa zamanla bedensel fonksiyonlarınızda da aksamalar başlar. Bağışıklığınız zayıflar. İştah dengeniz altüst olur. Kalp krizine, beyin felcine bile davetiye çıkarırsınız. Tansiyon ayarınız, kalp hızınız ve daha pek çok bedensel parametreniz bundan etkilenir.

Diyelim ki uzun süredir geçmeyen ve şiddetli ağrılı ataklarla seyreden kronik romatizmal bir hastalığınız var. Sizin bir süre sonra depresyonla tanışma ihtimaliniz de bir hayli yüksektir.

Bu nedenle de biyolojik ayarlarınızı etkileyerek, olumlu yönde değiştirerek ruhsal yaşınızı (psikolojik yaş) etkileyebilir; algılarınızı değiştirip kendinize daha iyi “iç mesajlar” göndererek bedensel yaşınızı (biyolojik yaş) değiştirebilirsiniz.

****

EKONOMİDE DOMİNO ETKİSİ

Domino etkisi ekonomide de geçerlidir. Mesela Türkiye’de döviz kurlarının yükselmesi ekonomi içinde ithal girdi yüksek olduğu için üretim maliyetlerini artırır. Maliyetler artarsa; malların satış fiyatları artar. Satış fiyatları artarsa; alım gücü daha da azalacağından talep daralması yaşanır. Talebin azalması bu defa üreticinin satışlarını düşüreceğinden üretimde daralmalara yol açar, üretim azalır. Bir önceki döneme göre daha az üretmek demek ekonomik küçülme demektir. Ekonomik küçülme işsizlik; işsizlik gelir kaybı demektir.

Buna karşılık döviz kurlarının yükselmesi, ithal girdiler pahalanacağı için zamanla ithal girdi oranını düşürür. Yerli üretim oranı artar. Daha az ithalat yapılınca daha az döviz ihtiyacı olur. Yerli üretim arttıkça ihracata yönelir, döviz geliri olur. Döviz kurlarının yükselişi durur. Maliyetler ve fiyatlar dengeli ve kontrollü olur.

Ekonomik krizler de yani bir ülke veya bölgede ortaya çıkan ekonomik veya finansal yüksek düzeyli dalgalanmalar da diğer bölge ve ülkelere domino etkisiyle bulaşır.

Büyük bir ekonomide ortaya çıkan krizler ve derin şoklar tüm dünyaya yayılabilmektedir. “ABD hapşırınca, AB nezle olur” sözü bu etkiyi tanımlar. Dünya borsaların birbirinden etkilenmesi de bu türden sıkça rastlanan olaylardandır.

22 Ekim 2020

Ruhittin Sönmez